मानिसले पिरो खाने बानी केवल संस्कार वा बाध्यताले होइन, विज्ञान र मनोविज्ञानले समेत स्पष्ट पारेको कुरा हो। जब हामीले खुर्सानी खान्छौँ, त्यसभित्रको क्याप्साइसिन नामक तत्वले हाम्रो जिब्रोमा रहेको TRPV1 रिसेप्टरलाई सक्रिय पार्छ। यो रिसेप्टर सामान्यतया तातोपन महसुस गर्ने अंग हो, त्यसैले पिरो खाँदा शरीरले वास्तवमा आगो समातेको वा केही तातो खाइरहेको अनुभव गर्छ। यही कारणले धेरैलाई खुर्सानी खाँदा पसिना आउँछ, आँखा रसाउँछ, तर त्यो अनुभवै मज्जाको लाग्छ।
क्याप्साइसिनले स्नायु प्रणालीलाई पीडाको संकेत पठाउँछ। तर दिमागले त्यसलाई सहन सजिलो बनाउन प्राकृतिक हर्मोन एन्डोर्फिन निकाल्छ। एन्डोर्फिनलाई प्रायः “ह्याप्पी हर्मोन” पनि भनिन्छ, किनकि यसले पीडा कम गरेर आनन्द र आरामको भावना दिन्छ। यसरी खुर्सानीले पीडा र आनन्द दुवै मिसाएको अनुभव दिन्छ, जसलाई धेरैले रमाइलो र आकर्षक ठान्छन्।
संस्कृति र समाजले पनि पिरो खाने बानीलाई बलियो बनाएको छ। नेपाल, मेक्सिको वा थाइल्याण्डजस्ता देशमा पिरो खाना केवल स्वादको कुरा होइन, दैनिक जीवनको हिस्सा हो। बच्चैदेखि परिवारसँगै खुर्सानी खाएर हुर्किएका मानिसलाई त्यस बिना खानामा निराशा महसुस हुन्छ। पिरोले मात्र स्वाद पुरा भएको अनुभूति हुन्छ भन्ने धारणा जस्तै गहिरो बानी बनिसकेको हुन्छ।
यसका साथै पिरो खानुले शरीरमा स्वास्थ्य लाभ पनि पुर्याउँछ भन्ने अनुसन्धानले देखाएको छ। क्याप्साइसिनले पाचनक्रिया सक्रिय बनाउने भएकाले क्यालोरी छिटो बर्न हुन्छ। चिसो लाग्दा वा खोकी हुँदा खुर्सानीले नाक र घाँटी सफा गर्न सहयोग गर्छ। यसमा हुने एन्टिअक्सिडेन्टले हृदय स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ।
मनोवैज्ञानिक कारण पनि कम छैन। पिरो खाँदा शरीरमा एड्रेनालिन बढ्छ, जसले उत्साह, रोमाञ्च र साहसिकता महसुस गराउँछ। यही कारण धेरैलाई पिरो खानु एउटा खेल वा चुनौती जस्तै लाग्छ।
अन्ततः पिरो खानेकुरा स्वादिलो लाग्नु केवल जिब्रोको स्वाद वा संस्कृतिको बानी मात्र होइन, शरीर र दिमागको जटिल अनुभव हो। खुर्सानीमा हुने क्याप्साइसिनले पीडा र आनन्दलाई एकैसाथ अनुभव गराउँछ, जसले मानिसलाई फेरि–फेरि त्यतातर्फ आकर्षित गर्छ। त्यसैले भनिन्छ — पिरोमै मजा छ।